• door Els Meeuse •

Alkibiades van Ilja Leonard Pfeijffer is gisteren de Boon jury- én publieksprijs toegekend. Els Meeuse schreef in Liter 111 een recensie. ‘Pfeijffer verandert je kijk op de samenleving.’

We kunnen in de Nederlandse literatuur steeds minder goed om hem heen: de dichter, classicus en schrijver Ilja Leonard Pfeijffer. In 2014 won hij de Libris Literatuurprijs met zijn roman La Superba. Met Grand Hotel Europa (2018) vestigde hij opnieuw alle aandacht op zich. Vorig jaar zag zijn vuistdikke Alkibiades het licht. Pfeijffer krijgt met de onderwerpen die hij thematiseert meer en meer een stem in het politieke debat. Grand Hotel Europa laat ons diepgaand denken over massatoerisme en het vluchtelingenvraagstuk. Een boek dat je visie op controversiële kwesties in onze maatschappij grondig kan wijzigen. Alkibiades brengt eenzelfde effect teweeg, maar dan op het gebied van de diverse staatsvormen, in het bijzonder de democratie.

Je moet het aandurven, een zeer gedetailleerde historische roman schrijven over een politicus en strateeg van Athene, die leefde in de vijfde eeuw voor Christus ten tijde van de oorlog tegen Sparta. Het lezen van de roman over iemand die doorging voor de mooiste man van Griekenland is een beetje een worsteling. Twaalf ‘boekrollen’, ruim negenhonderd pagina’s, waarvan een kleine tweehonderd de verantwoording betreffen. Een wit en een zwart leeslint, om het verhaal en de verantwoording te blijven volgen. Je moet volhouden, doorzetten, de eindstreep halen. En je realiseert je wanneer je eens rondvraagt dat niet iedereen de finish bereikt. De roman is dermate realistisch dat je al lezend in de huid van Alkibiades kruipt. De ik-vorm waarin het verhaal geschreven is draagt daaraan bij, maar niet minder de minutieuze beschrijvingen van oorlogshandelingen, de redevoeringen geschreven in een stijl die naadloos aansluit bij die tijd, de klassiek gebeeldhouwde zinnen, de gedetailleerde omschrijving van de omgeving, inclusief geloofwaardige geurnotities en boodschappenlijstjes. Alleen in het laatste deel van de roman wijzigt het perspectief. Dan klinkt de stem van een vrouw, de geliefde van Alkibiades.

Alkibiades was een geliefd man, bij jong en oud, bij man en vrouw. Maar Alkibiades was ook een omstreden figuur, die vaak werd tegengewerkt. Misschien moet zijn falen daar soms wel aan geweten worden. Of was er meer aan de hand? In hoeverre treft Alkibiades blaam als het gaat om het verval van de democratie in Athene? Er zijn schrikbarend veel overeenkomsten te vinden tussen de neergang van de democratie in Athene en de situatie in Nederland vandaag de dag. De redevoeringen doen af en toe denken aan debatten in onze Tweede Kamer, de politici zijn soms bijna één op één te herkennen. Alleen is het moeilijk om een alter ego voor Alkibiades te vinden. Het volk van Athene is, zo wordt duidelijk, niet in staat tot het kiezen van de juiste leider, tot het nemen van goede beslissingen. Ze hebben niet genoeg kennis en capaciteiten om de situaties juist te beoordelen en kiezen vanuit hun emotie steeds verkeerd. In een democratie mag het volk bepalen welke kant het op wil, maar het volk blijkt niet in staat de beste weg in te slaan, mede doordat feiten als meningen worden gepresenteerd en vice versa. Waar is de leider op wie men blindelings kan vertrouwen?

Voordat de onrust in Athene toesloeg, wist de grote staatsman Perikles het volk lange tijd tevreden te houden. Een gemeenschappelijk ideaal dat zin geeft aan hun leven, dat hebben de mensen nodig, zo leert Perikles de jonge Alkibiades aan het begin van de roman, terwijl hij hem wijst op de bouw van de grote tempel voor Pallas Athene, de Akropolis. ‘Jij vroeg hoe ik erin slaag het volk tevreden te houden zonder mij al te veel aan te trekken van wat het volk wil. Ik maak de bevolking onderdeel van iets wat groter is dan zijzelf. […] Dit is het geheim van de democratie.’ Maar wat gebeurt er als dit gemeenschappelijke ideaal wegvalt, als de chaos gaat heersen? ‘Democratische besluitvorming moet gebaseerd zijn op een open en eerlijke uitwisseling van argumenten. Wanneer zij plaatsvindt in een sfeer van verdachtmakingen en pogingen om tegenstanders te intimideren met aanslagen op hun goede naam, wordt zij een farce. Wanneer het persoonlijke het wint van het zakelijke en reputaties bepalender worden dan argumenten, worden politici willoze slaven van de publieke opinie en een speelbal van de emoties van het moment.’ Alkibiades leert ons bij monde van diverse personages een lesje. De geschiedenis toont een voortdurende afwisseling van drie grote staatsvormen: de monarchie, de aristocratie en de democratie. Alle drie de staatsvormen hebben een negatieve pendant. De monarchie ontaardt vroeg of laat in tirannie. De aristocratie kan uitmonden in een oligarchie. De negatieve verschijningsvorm van de democratie is de ochlocratie, het schrikbewind van de massa. ‘De ochlocratie is een crisisstadium, dat wordt gekenmerkt door volatiliteit van het politieke klimaat, daaruit voortkomend wantrouwen jegens de instituties en de politiek, schandalen die dit wantrouwen dagelijks nog meer voeden, inefficiënte van het openbare bestuur en onvermogen om met toekomstvisies en langetermijnstrategieën de waan van de dag te overstijgen. De enige uitweg uit deze crisis is de roep om een sterke man, die op een gegeven moment onder het volk steeds luider zal gaan klinken.’ De politiek in Nederland in een notendop. Is er dan geen mogelijkheid om het politieke klimaat tot rust te brengen, te stabiliseren? Alkibiades wijst ons, heel impliciet, een weg. Misschien is een goede balans tussen de drie staatsvormen wel de beste oplossing voor de samenleving. Een vleugje monarchie, iets van aristocratie en een deel democratie. Het Romeinse Rijk bloeide terwijl het een keizer, een senaat en een volksvergadering had.

De vrouw van Alkibiades, Hipparete, leerde het hem in zijn jonge jaren al: het verleden is een spiegel waarin we onze eigen dilemma’s kunnen leren kennen. Alkibiades is een boek waar je de tijd voor moet nemen. Maar als je volhoudt, krijg je inzicht in het verleden, een duiding van het heden en een vergezicht op de toekomst. Pfeijffer verandert je kijk op de samenleving.

• Ilja Leonard Pfeijffer, Alkibiades. De Arbeiderspers 2023, 944 blz., € 34,99