• door Leendert van der Sluijs • 

Wist u dat George Orwell een jongen was die Eric Blair heette? Hij was een weinig chique kostschoolganger, en daardoor niet populair, hij had als gevolg van een longaandoening een zwakke gezondheid en zijn laatste jaren verbleef hij in een primitief huis met een geadopteerde zoon eenzaam op het Schotse eilandje Jura. Hij stierf door tuberculose toen hij 47 jaar was.
Op Jura schreef hij één van zijn klassiekers, 1984.
Ik wist het niet, maar Bas Heijne vertelt het in zijn scherpzinnige essay dat onlangs verscheen in een bestsellende (al 7e druk) uitgave van Orwells ‘Over nationalisme’.
En nu ik dit weet, lees ik met andere ogen wat Heijne vervolgens in niet mis te verstane bewoordingen voorhoudt:
“[Orwell] keert zich tegen alles wat hij als te comfortabel beschouwt, tegen iedere lege opsmuk. Proza moet voor hem doorzichtig zijn ‘als een glazen ruit’, een zo direct mogelijke blik op de werkelijkheid bieden. In tijden van propaganda – taal als rookgordijn – moet je zo scherp en helder mogelijk onder woorden brengen wat je bedoelt. Clichés en holle frases (..) verraden luiheid of kwalijke motieven. Alles wat afbreuk doet aan het streven naar morele helderheid is de vijand. Gecorrumpeerd taalgebruik is een symptoom van een corrupte samenleving. – En geen taal zo gecorrumpeerd als de taal van ideologie.”

Eric bleef Eric en als George Orwell wist hij waarom hij schreef. Deze wereld is niet gebaat met een ideologie, want de werkelijkheid wordt erdoor ontkend. Nationalisme, totalitarisme en alle variaties op deze twee, zijn ideologisch van aard omdat ze macht aanbidden. Maar daardoor wordt ‘iedere werkelijkheidszin ontwricht’.

Orwell schrijft er zo over in oktober 1945, na de Duitse nachtmerrie. En jawel, let op, hij meent dat ‘de grootste dwaasheden van nationalisten mogelijk zijn gemaakt door de ineenstorting van (..) het geloof’. Religie is geen ideologie. Religie is het tegenovergestelde van een ideologie. In een religie ontdek je ‘wie je werkelijk bent en wat je zelf werkelijk voelt’. Religie kan verward worden met een ideologie, maar als zodanig is zij de dood voor elke vooringenomenheid, en ontneemt zij je het recht anderen weg te zetten, uit te sluiten, bij voorbaat te veroordelen.
George zal het altijd voor Eric moeten opnemen.

N.a.v. George Orwell, Over nationalisme. Met een essay van Bas Heijne, Prometheus 2023, 79 blz., € 12,50. Vertaling van het essay ‘Notes on Nationalism’ door Thomas Heij.