• door Leendert van der Sluijs •

Over Ad van Nieuwpoort, Uittocht – Laatste gesprekken en gedichten van Huub Oosterhuis

|   Ze spraken elkaar aan de eettafel, ongeveer een jaar geleden. Ad van Nieuwpoort stelde rake vragen en Huub Oosterhuis gaf welwillend antwoorden. Nu zo kort na zijn overlijden hun gesprekken te kunnen lezen, als mee-aanzittend en luisterend aan die tafel, het maakt het boekje Uittocht tot een gouden kleinood. We ontmoeten Oosterhuis nog één keer en kijken mee met zijn wijde blik.
Een zestal onderwerpen wordt bepraat. Over een breed veld. Het gaat van religie naar Gerrit Komrij en van Claus naar Trijntje. Tegelijk is het boekje ook een hoogte- en dieptepeiling. Zoals het begint zo eindigt het: bij God en ons – of beter, bij ‘de kleine mensengod’ (de titel van een eerder boek van de Haagse predikant en publicist Van Nieuwpoort). God is bij Oosterhuis voluit ‘stem’, stem die tot het geweten spreekt, en tegelijk: ‘in god zijn’ is vergeten, vergeten ‘alle onbegrepen pijn / van zo te zijn’. God is zoiets als zo’n vergeten en niet meer weten ‘of hij wel bestaat // of niet’. Dat is duizelingwekkend diep en hoog.

Al pratend wordt het gesprokene tot een ode, een ode aan de notie ‘uittocht’. In dit ene woord laat zich voor theoloog en dichter Oosterhuis heel de Joodse Bijbel lezen. Een vroege ontdekking; en later laat ook zijn eigen leven zich zo lezen, zo blijkt. Het verhaal van Oosterhuis is een bevrijdingsverhaal. Als jezuïet ontkwam hij de slaafse banden van filosofen en theologen en ontdekte door rabbijn Aschkenasy ‘het politieke verhaal van bevrijding’. De Bijbel werd voor Oosterhuis meer politiek dan katholiek. In talloze gedichten, liederen en essays legt hij er – ook na zijn dood – getuigenis van af.

In de ontmoeting met mensen werd hij daardoor welhaast zelf tot bevrijder. Bijvoorbeeld met prins Claus kon hij lezen en schrijven, hij vertelt er ontroerende anekdotes over: tijdens een periode van ziekte bezocht hij Claus iedere week, las psalmen voor. Kwam God bij name ter sprake, stak Claus zijn vinger op, en vroeg naar wie bedoeld wordt – dat blijft toch altijd de vraag. En Oosterhuis vertaalde het Hebreeuws van de psalm en taalde vervolgens: ‘Onbegonnen naam onnoembaar wie / laag of hoog in welke aarde-uithoek wie?’ Zo het onbenoembare verder-talen, dat is bevrijdend.
Van Komrij kreeg hij als dichter veel kritiek te verduren, hij vond hem grof een ‘copywriter van de firma Christus en Co’. Toch werd de onbarmhartige criticus later milder. ‘Toen nam hij elk aardig versje [van mij] op in een boekje.’ Ja, bij bevrijden hoort ook dulden en lijden.

Wat Oosterhuis deed, was speuren. Hoe en waar is een andere wereld mogelijk? Dat was zijn enige vraag, een levensvraag. Over de tafel wordt hem zijn gedicht ‘Nazomer 2014’ toegeschoven, het is geschreven na de ramp van het neerstorten, het neerhalen van de MH17. Oosterhuis dicht denkend en denkend biddend: ‘Ik ga om een vonkje. / Ik zoek in antiquariaten / naar woorden tussen gevlekte kaften, / oude woorden die nieuw oplichten / in lege ontvankelijk jagende ogen. / Ik heb die ogen. (..) Vonkje, heb je ook handen / lippen, een haardos? // Boek met oude woorden, / licht in mij op.’  Zo steeds te lezen; als in een boek waarin kortweg de woordjes ‘het zal’ staan. ‘Wie zegt dat? / Een god-ik-zal / lees ik in een oud boek.’

In zijn hart was Oosterhuis, het hoeft niet te verbazen, een socialist. Niet een van de vele, maar een ‘oersocialist’. Geen woorden maar daden, dat was voor hem een devies dat hem werkelijk beroerde, het hart openbrak. Wat dit betreft lokt Van Nieuwpoort hem prachtig uit de ‘geprivilegieerde’ tent. En wanneer ze het aan de eettafel over dochter Trijntje en zijn lied ‘Ken je mij’ hebben, kun je eigenlijk alleen maar met de interviewer in zijn voorwoord instemmen: ‘Huub Oosterhuis is niet dood. Wij zullen hem blijven zingen (..).’ Ook dankzij deze meer dan fraaie bundel laatste gesprekken en gedichten is hij nog lang niet uitgesproken.

• Ad van Nieuwpoort, Uittocht. Laatste gesprekken en gedichten van Huub Oosterhuis, Prometheus 2023, 64 blz., € 9,99