• door Menno van der Beek •
Over Kristien Hemmerechts, Hubertina |
Het exemplarische leven van Hubertina Aretz, telg uit een groot katholiek gezin aan het eind van de negentiende eeuw, en haar Belgische inspanningen in en na de oorlog, was tot nu toe alleen beschreven in flarden van haar dagboek, hoogstens door deskundigen te vinden in een obscuur archief. De schrijver Kristien Hemmerechts is met die teksten aan de gang gegaan, en heeft de leemtes in het verhaal opgevuld met empathie en voorstellingsvermogen, en het resultaat is dit fascinerende boek. De tegelijk eenvoudige en ingewikkelde ziel van Hubertina komt in deze pagina’s tot leven, met haar getob als dienstbode bij de pastoor, haar zwaarbevochten ervaringen als hulpverpleegster, haar haast onbedoeld getoonde dapperheid in de Tweede Wereldoorlog en haar bijna naïeve verdwalen in Vlaams nationalisme daarna. Geen extreem leven, met onwaarschijnlijke daden of grote liefdes, en tegelijk wel een zwaarbevochten leven. AVV / VVK staat er op haar grafsteen: alles voor Vlaanderen, Vlaanderen voor Kristus. Ja, zonder die Frans uitziende C.
Hemmerechts’ vertelling laat goed zien hoe men in een restrictief katholiek milieu functioneren moest of kon, en wat dat zegt over de volksgodsdienst en haar beoefenaren. Hemmerechts beschrijft het, dat is haar natuurlijk ondertussen als schrijver toevertrouwd, listig en onnadrukkelijk. De starre opvattingen in het katholieke milieu en de voorbepaalde rollen in het verder warme gezin waarin Hubertina opgroeit, en waarin ze leert functioneren als modelkatholiek, worden zonder oordeel van de schrijver van dichtbij geschetst, en tegelijk wordt glashelder dat een vrouw als Hubertina bijna als vanzelf tekortkomt in zo’n omgeving. Ja, er is onderlinge liefde en samenhang, en tegelijk, de onbuigzame zondeleer, de alleenmacht van de geestelijken en de zeer beperkte ruimte voor origineel denkwerk houden de katholieke gemeenschap in het gelid. De samenhang van het bolwerk van de kerk tegen de boze buitenwereld wordt ten koste van bijna alles bewaakt, en tegelijk schiet het individu er alle ontplooiingsruimte bij in. Waarbij de katholieke vrouw nog minder bewegen kan dan de man.
Het kunstige is, dat Hemmerechts de omgeving van Hubertina niet liefdeloos beziet, en tegelijk de lekkage van het systeem onweerlegbaar aantoont. Hubertina is een trotse katholieke vrouw die binnen de mogelijkheden zich laat gelden, die de oorlog overleeft en die tegelijk in haar trouw en in haar fouten onbuigzaam blijft. Het verhaal tekent een beeld van de katholieke kerk van een kleine eeuw geleden, waarin de angst voor secularisatie zo naar binnensloeg, dat de liefde binnen het instituut in de verdediging vrijwel geheel verloren ging. De kerk in België heeft die verarming dan ook vrijwel niet overleefd.
Het zal niet per ongeluk zijn, dat Hemmerechts zo deskundig en gebalanceerd met deze katholieke Belgische persoonlijkheid aan de haal ging, deze door de kerk gevormde vrouw aan wie zoveel te bewonderen valt en op wie tegelijk zoveel aan te merken is. Het is misschien tijd het katholicisme in België weer eens onder een ander vergrootglas dan dat van de absolute verachting en het onbegrip te bezien, misschien zelfs met een heel klein beetje warmte en begrip. In een interview in het Belgische blad Knack legde Hemmerechts uit, waarom zij zelf na jaren van religieuze weerzin toch weer wekelijks in de kerk te vinden is. Hoe zij via vrijwilligerswerk en nachtelijk gepieker in een stug volhoudende Belgische kerkgemeenschap begon te functioneren, voor ze het zelf goed en wel doorhad. En waarom zij zo lang boos is geweest op de verkleumde kerk.
Hemmerechts’ katholieke jeugd zal misschien vergelijkbaar zijn geweest met die van haar te vroeg overleden echtgenoot, de dichter Herman de Coninck. In zijn biografie stond dat hij zich als jongen op zondagmorgen in bed dodelijk zorgen lag te maken als hij zojuist per ongeluk op een nagel had gebeten, want als hij ongewild een klein stukje had afgebeten en ingeslikt, dan was hij dus niet meer nuchter en mocht hij in die staat niet naar de mis zonder een gevaarlijke zonde te begaan. De ontspanning en het vertrouwen zullen onder die omstandigheden in de kerkelijke sfeer niet voor het oprapen gelegen hebben. Nu Hemmerechts bij de mensen van de Sint-Carolus Borromeuskerk en bij de liefdewerkers van Sant’Egidio, een op de dienst aan de gemeenschap gerichte gemeente in Antwerpen terecht is gekomen, is er geen triomfantalisme, druk, dreiging of dwang, maar bescheidenheid, omarming, erkenning, en warmte. Was vast uiteindelijk ook beter geweest voor Vlaanderen en zeker voor Hubertina.
• Kristien Hemmerechts, Hubertina, Uitgeverij De Geus, Amsterdam 2022, 352 blz., € 22,50