Over De terugkeer van Esther Gerritsen
Door Els Meeuse
Esther Gerritsen schrijft verhalen die binnenkomen. Er staat geen woord te veel in. Religie is nooit ver weg. Ook De terugkeer is een verhaal dat doordringt tot op het bot. Centraal staat de dood van de vader van Max en Jennie; na jarenlange depressiviteit was hij er op een dag niet meer. Iedereen nam aan dat hij zelfmoord had gepleegd, maar Jennie gaat nu, twintig jaar later, vragen stellen bij zijn dood. Was het wel een zelfgekozen dood of zag haar moeder de situatie niet meer zitten? Of is oom Ed, de broer van vader Gerrit, er misschien bij betrokken? De waarheid moet boven tafel komen. Bij moeder Johanna is Alzheimer geconstateerd, dus er is haast bij. Broer Max vindt het maar niets. Hij heeft het verleden begraven, is gelukkig met zijn gezin en wil geen twijfels stellen bij de doodsoorzaak van zijn vader. Maar hij wordt gedwongen zijn traumatische verleden onder ogen te zien.
Het verhaal is geschreven vanuit verschillende perspectieven en dat maakt het in eerste instantie lastig leesbaar. De opgebouwde spanning wordt steeds onderuitgehaald doordat je vanuit een volgend personage ontdekt dat het toch weer anders is dan je als lezer begon te vermoeden. En de overleden vader Gerrit geeft vervolgens ook nog eens commentaar vanuit het hiernamaals. ‘Gerrit kijkt mee. Hij is erbij als ze aan hem denken, anders niet.’
Jennie gaat in De terugkeer op zoek naar de waarheid van het verleden. Ze wil weten wat er gebeurd is. Ze wil ‘gewoon de waarheid’. Maar de waarheid vinden rondom de dood van vader Gerrit is zo makkelijk nog niet. We benaderen de waarheid altijd vanuit ons eigen perspectief, vormen een concept en proberen daar kloppende feiten bij te vinden. Vader Gerrit verwoordt dat heel raak. ‘Gerrit glimlacht. Natuurlijk. De waarheid is geen doel op zich, de waarheid is altijd iemands dienaar.’
De verwarring waar je als lezer aan onderworpen wordt is hoogstwaarschijnlijk doel van de auteur. Gerritsen laat je invoelen dat we de werkelijkheid benaderen vanuit onze eigen gedachtewereld. De misverstanden en conflicten die ontstaan in relaties zijn de onvermijdelijke gevolgen van onze misinterpretatie van communicatie. We begrijpen elkaar niet en misschien veroorzaakt dat wel de grootste pijn in het leven.
Max en Jennie hebben de dood van hun vader op een totaal andere manier verwerkt. Praten over hun weggestopte of vervormde emoties blijkt in de roman problemen op te leveren. De relaties van Max en Jennie komen door het oprakelen van de familiegeschiedenis onder druk te staan. En de overleden Gerrit heeft het er in het hiernamaals maar moeilijk mee. Hij heeft geen inbreng meer in het beeld dat zijn kinderen van hem vormen. ‘Wat jij wilt, zei God, doet er niet meer toe. Jij bepaalt niet meer wie je voor hen bent, dat doen zij.’ Het perspectief van Gerrit voelt wat gekunsteld aan. Het levert een opmerkelijk soort vertellerscommentaar op dat het verhaal niet direct versterkt. Zonder de woorden en gedachten van Gerrit zou het verhaal geloofwaardiger zijn en nog scherper binnenkomen. Want het is een verhaal dat je diep raakt. ‘Er is nog geen manier om hiernaar te kijken,’ schrijft Gerritsen ergens. Zo’n zin blijft hangen. We zoeken naar structuur in ons leven, we willen ons heden en verleden begrijpen, onder woorden brengen. Maar soms zijn er geen woorden, is er zelfs geen manier van kijken.
De terugkeer is een waardig vervolg van De trooster (2018). Goede bedoelingen, deze keer van Oom Ed, leiden opnieuw tot grote misverstanden. Oom Ed is in het verhaal de zondebok en meer dan dat. Hij doet alles voor zijn omgeving, heeft oprechte interesse in de ander, maar juist daardoor haalt hij steeds weer de achterdocht van zijn omgeving op de hals. Ook als het gaat om de dood van zijn broer. Oom Ed is een trooster in hart en nieren. ‘En Gerrit denkt plots: God is net als Ed. Iemand die alles voor je doet, of je het nou wil of niet. Iemand die je maar blijft lastigvallen met zijn goede daden, iemand die je niet dankbaar wilt zijn, maar je moet wel.’ Oom Ed ontwikkelt zich in de roman steeds meer in de richting van een Jezusfiguur. Zeker als hij op den duur besluit het raadsel rond de moord op te lossen door zichzelf op te offeren. De avond ervoor heeft hij het niet makkelijk. Hij wil niet alleen zijn, maar er zit niets anders op. ‘Als er niemand in je leven is die een nacht met je wil waken, wat is je leven dan waard? Dan kan hij dat leven best opgeven voor de goede zaak.’ Gerritsen zorgt er met dit verhaal voor dat je het ineens voor je ziet: Jezus werd gehaat, omdat zijn omgeving zijn goede daden niet langer kon verdragen. Inzicht in hoe je zou moeten handelen confronteert je met je eigen tekortkomingen. Gerritsen slaagt er als geen andere schrijver in om dat duidelijk te maken.
Esther Gerritsen, De terugkeer. Uitg. De Geus, Amsterdam 2020, 256 blz., € 22,50.