• door Jetty Huisman •
Over Terug naar Brideshead (1945) van Evelyn Waugh |
In ‘De canon van Liter’ wordt een klassieker of een actueel werk uit de literatuur onder de loep genomen. Eén thema springt eruit. De rubriek omvat een introductie en drie gespreksvragen die geschikt zijn voor gebruik op de leesclub en in het onderwijs.
*
Een student met een gestreepte blazer en elegante gaatjesschoenen zit op een picknickkleed met fruit, kaas, komkommersandwiches, een fles witte wijn. De illustratie op de cover van mijn Penguin-pocket roept een romantisch beeld op van de roaring twenties, van excentrieke studenten in Oxford, die in een prachtig middeleeuws gebouw op kamers wonen, waar ze worden bediend door een huisknecht. In zijn beroemde boek Brideshead Revisited uit 1945 schetst Evelyn Waugh een idyllische vriendschap die ontstaat in een onbezorgde studententijd in het interbellum. Ik was er meteen weg van toen ik het boek in mijn studietijd voor het eerst las. Met een basisbeurs zat een fles Château Peyraguey – die blijkbaar goddelijk smaakt met aardbeien – er niet in, maar toch. Een prachtig verhaal vol rake observaties, schitterende homerische vergelijkingen en scherpe satire over een mannenvriendschap en een liefdesgeschiedenis. Net als de verteller zocht ik dat lage deurtje dat toegang gaf tot de ommuurde tovertuin die zich ergens in mijn grijze studentenstad bevond. Al kon ik de religieuze verwikkelingen waarmee de personages worstelen toen moeilijk plaatsen.
Want is het wel zo’n idyllisch verhaal? Er groeien namelijk klaprozen rond de picknickweide op het boekomslag en het ‘revisited’ uit de titel verwijst natuurlijk naar een vertrek.
Het boek begint met een proloog. Charles, de ik-verteller, wordt tijdens de Tweede Wereldoorlog op een legerkamp bij Brideshead Castle gestationeerd. Vanaf de eerste bladzij ademt het boek een melancholieke sfeer (‘Hier bekoelde mijn laatste liefde’). Jarenlang hebben soldaten flink huisgehouden in en rond het landhuis. Het verhaal wordt als flashback verteld, het lichte, luxe leven wordt bedreigd, de klaprozen staan symbool voor vluchtigheid en oorlog, er komt onvermijdelijk een einde aan al dat moois.
Charles Ryder gaat in 1922 geschiedenis studeren aan de Universiteit van Oxford. Tijdens zijn eerste jaar wijdt hij zich nog serieus aan zijn studie en krijgt een bescheiden kennissenkring. Tot het tweede studiejaar aanbreekt: ‘Voor mij begon het leven in Oxford pas echt toen ik Sebastian leerde kennen.’ Er ontstaat een innige vriendschap tussen de twee jongens. Hun ontmoeting is veelbetekenend: Charles spreekt Sebastian Flyte voor het eerst als die op een voorjaarsavond na het stappen moet overgeven en dat doet door het open raam van Charles, die kamers op de begane grond aan het plein heeft. Charles maakt kennis met de Flytes, een katholieke adellijke familie. Familie, drank en geloof: in de eerste paar bladzijden worden Sebastians grote problemen al aangestipt.
Na die eerste ontmoeting gaan ze samen naar Sebastians ouderlijk huis: Brideshead Castle. Het landgoed heeft een eigen kapel en wanneer ze daar naar binnen gaan wil Charles net als zijn vriend een kruis slaan, maar Sebastian reageert geïrriteerd. Charles beseft dat Sebastian worstelt met zijn geloof, iets wat hij niet begrijpt, zelfs naïef en onlogisch vindt. Sebastian legt uit hoe het geloof zijn familie verdeelt. Het huwelijk van zijn ouders is ongelukkig en zijn vader, die vanwege zijn vrouw katholiek was geworden, woont nu met een vriendin in het buitenland. Sebastians oudste broer en jongste zus Cordelia ‘zijn allebei vurig katholiek; hij is er ellendig onder, zij dolgelukkig. Julia en ik zijn halve heidenen; ik ben gelukkig, maar Julia niet geloof ik. Mama wordt alom als een heilige beschouwd en papa is geëxcommuniceerd.’
Al snel is Sebastian niet zo gelukkig meer, vooral zijn moeder benauwt hem met haar geloof. Hij vindt een uitlaatklep in de drank, waardoor de vriendschap met Charles onder druk komt te staan. Wanneer de familie Charles probeert te ronselen voor hun strijd tegen Sebastians alcoholisme, valt ook hij bij hen in ongenade. Toch blijft Charles met de familie verbonden: jaren later wordt hij verliefd op Sebastians zus Julia, maar beiden zijn dan al getrouwd.
Het thema echtscheiding loopt als een rode draad door het boek. Vooral Julia krijgt ermee te maken: als een van de weinige katholieke dochters van een adellijke familie vindt ze maar moeilijk een geschikte man, zeker vanwege het schandaal rond haar vader met zijn maîtresse. Wanneer ze met haar verloofde Rex wil trouwen, blijkt hij een gescheiden man, waardoor een kerkelijk huwelijk onmogelijk wordt. Uiteindelijk is het haar eigen hervonden geloof dat haar later verbiedt met Charles te trouwen. In een hysterische woordenvloed probeert ze hem uit te leggen hoezeer ze door de gedachte in zonde te leven wordt gekweld: ‘Christus die ermee stierf. […] Christus die ’s middags hoog boven de mensenmassa en de soldaten hangt […] die daar voor eeuwig hangt.’
Evelyn Waugh, die zich in 1930 tot het rooms-katholicisme had bekeerd, schrijft in een woord vooraf bij dit boek dat hij het thema genade wilde onderzoeken, en hoe ze uitwerkt op een groep verschillende, maar nauw met elkaar verbonden personages. Je zou Charles kunnen zien als een agnost die door wat hij meemaakt gaandeweg zelf iets als genade gaat ervaren. Bij alle contacten met de familie Flyte wordt hij geconfronteerd met hun geloof, dat steevast ter sprake komt. Tijdens zijn studie hebben Sebastian en hij het er vaak over. ‘Sebastians gevoelens waren in die tijd een raadsel voor me, maar geen raadsel dat ik met alle geweld wilde oplossen. Ikzelf had geen geloof.’ In het begin uit Charles dan ook meermaals zijn verbijstering: ‘Je gaat me toch niet vertellen dat je al die onzin ook gelóóft?’ Later geeft hij toe dat hij ‘het bovennatuurlijke [is] gaan zien als de realiteit.’ Aanvankelijk is hij er zeer op tegen dat Julia een priester bij het sterfbed van haar vader roept. Maar wanneer hij de priester het ego absolvo te in nomine Patris hoort fluisteren, bidt hij: ‘O God, als er een God bestaat, vergeef hem dan zijn zonden, als er zoiets als zonde bestaat.’
*
Discussieer
De vier kinderen Flyte zijn elk op een eigen manier gelovig. Zijn er ook overeenkomsten?
Denk
Het boek bevat veel verwijzingen naar lijden, verlies, naar dingen die teloorgaan. Zie je het verband met het thema genade?
Overweeg
Vind je het contrast tussen het idyllische begin en het vervolg van het verhaal realistisch beschreven, of zie je dat vooral als een nostalgisch verlangen naar een tijd die voorbij is?
• Evelyn Waugh, Terug naar Brideshead. Vertaling Luc Jalvingh. Uitgeverij Prometheus, Amsterdam, 2022 | Brideshead Revisited. Penguin Books, 1960 (eerste druk 1945)