• door Leendert van der Sluijs •
Over Ian McEwan, Lessen | De roman stond op de longlist Europese Literatuurprijs 2024 | ‘In vierentwintig Dickens-jaren kan er veel veranderen. Maar boeken komen als het er tijd voor is […].’
Als romancier hoort Ian McEwan volgens The Times bij de vijftig grootste Britse naoorlogse schrijvers en The Daily Telegraph plaatst hem op nummer 19 in de lijst van ‘100 meest invloedrijke mensen binnen de Britse cultuur’. Wanneer McEwan in de roman Lessen de twintigste eeuw in kaart brengt, doet hij dat uiteraard voor de Britten (nog in 2019 schreef hij over Brexit de satirische novelle De kakkerlak), maar hij weet dat zijn roman in bijna elke taal vertaald en gelezen zal worden – behalve als romancier wil hij als globalist niets liever. Lessen gaat over de grote thema’s van nu, over ‘een rampzalige opwarming van de aarde’ en over ‘de wereldwijde uitbraak van racistisch nationalisme’. Terwijl Lessen ons recente verleden overziet, betreft het ons aller toekomst, die van de huidige eeuw, de eenentwintigste.
Roland Baines, Ian McEwans ik-personage, ontleedt minutieus zijn persoonlijke geschiedenis en komt tot de conclusie dat hij vooral wil weten hoe het verhaal van zijn leven zal aflopen, of eigenlijk: verder lopen. ‘Het boek dat hij [daarvoor] nodig had telde honderd hoofdstukken, een voor elk jaar, samen een geschiedenis van de eenentwintigste eeuw. Zoals het er nu voor stond, zou hij misschien niet verder dan een kwart komen.’ Vijfentwintig hoofdstukken met lessen uit de vorige eeuw dus – een voor elk jaar in de nieuwe eeuw, dan zou er in ieder geval tot aan 2025 geleerd kunnen worden. Geen geschiedenis staat ooit op zichzelf – persoonlijk of algemeen – en bouwt voort op het voorgaande. De vraag volgens welk mechanisme dit bouwen in zijn werk gaat, houdt Roland existentieel bezig. ‘Hij had gedacht dat [de val van de Berlijnse Muur] iets baanbrekends was, als een poort die openzwaaide naar de toekomst en waar iedereen doorheen stroomde. Maar het was slechts een kortstondig piekmoment geweest. Nu werden, van Jeruzalem tot New Mexico, weer overal muren opgetrokken. Al die lessen waar niets van geleerd was. […] Hij kon het niet anders zien: er [heerst nu] een nieuw soort smerigheid.’
McEwan weet de wereldgeschiedenis diepzinnig te verweven met Rolands hoogsteigen geschiedenis. Als jongen van veertien liep hij in de val van een pianolerares, Miriam, die hem lange tijd seksueel misbruikte. Na zijn ontsnapping heeft hij haar tientallen jaren niet gezien. Niettemin ‘[wil hij] dat ze nog was zoals ze destijds geweest was’. Nog altijd achtervolgt hem wat gebeurd is, maar hij is bang dat zij voorgoed veranderd zal zijn – waardoor het gebeurde betekenis zal verliezen. Hij herinnert zich de geschiedenis van Charles Dickens die ooit ene Maria Beadnell tot geliefde had. ‘Er waren vierentwintig[!] jaar verstreken. […] Was ze vroeger capricieus geweest, nu was ze domweg stupide.’ Ook is Roland bang zijn vrouw voor altijd te verliezen wanneer zij, om onduidelijke redenen, verdwenen is.
In vierentwintig Dickens-jaren kan er veel veranderen. Maar boeken komen als het er tijd voor is, meent Roland. Daarom schrijft hij, dicht hij. Ieder mens heeft ‘herinneringen en bespiegelingen’ nodig, beziet zijn leven in verleden en heden. Wat de dichter op een gegeven moment van plan is, is ‘zichzelf over het grootste deel van het jaar uit te smeren’.
Wie rekent zoals er in deze roman gerekend wordt, een hoofdstuk per jaar, en voor het gemak uitgaat van een les per jaar en dat in een tijdsbestek van vierentwintig Dickens-jaren, kan voor de jaren 2000-2024 deze volgende vierentwintig lessen van Ian McEwan leren – om vervolgens misschien niet zichzelf, maar dan toch het een en ander over het huidige eenentwintigste-eeuwse jaar ‘uit te smeren’:
1. Herinneringen kunnen tot op het allerlaatst hun aantrekkingskracht blijven uitoefenen, zowel in positieve als in negatieve zin, en vaak tegelijkertijd. 2. Mensen kunnen voor zichzelf een hel creëren, gewoon om er een te hebben en in te lijden. 3. Vaak kun je alleen maar toekijken, gaan de dingen zoals ze gaan. 4. Zowel in een democratie als in een dictatuur geldt: vooral geen paniek. 5. Een wereld die ambulances kent, is ingebed in een groter netwerk van barmhartigheid. 6. Niets is ooit zoals je het je hebt voorgesteld. 7. Je denkt dat je vrij kunt kiezen voor of tegen de ander, maar vervolgens is er zonder de ander geen bevrijding mogelijk. 8. Let op wolken van zelfbedrog boven een continent. 9. Wees ouderwets moedig. 10. Wees op je hoede voor al te menselijke goden van een verheven elite. 11. Denk je terug aan je jeugd, zie je kleuren. Die zijn belangrijk voor verinnerlijking. 12. Er is niets zo ingrijpend van invloed op privélevens als een zwarte oorlog. 13. Wat je ooit aan geluk gehad hebt, wil je opnieuw. 14. Soms moeten er voor vrij zicht bomen worden gerooid. 15. De oorlogsgeneratie is een grotendeels verwende generatie. 16. Toevallig geluk organiseer je niet. 17. Een langdurige ziekte wordt pas echt bekend en begrepen als je ervan verlost bent. 18. Wie verteerd wordt door ambitie, is bereid daarvoor te lijden en anderen te laten lijden. 19. Bijna alles wat je in je leven overkomt, vergeet je weer. 20. Denk aan de onwrikbare trouw van de dingen. Stoelen blijven staan zoals ze zijn neergezet. 21. De wereld bestaat op elk denkbaar ogenblik uit een oneindig aantal onzichtbare mogelijkheden. 22. Tegenwoordig leven veel mensen achter de schermen het eenvoudige leven van hun jeugd. 23. Het kan al te laat zijn om een beter, groter iemand te worden. 24. Ergens definitief een punt achter zetten gaat verder dan vergeving.
Ian McEwan heeft een wijs boek geschreven. Lessen biedt levenslessen in de meest letterlijke zin van het woord: geleefde lessen voor het leven dat achter of voor ons ligt. Dat het een roman is waarin ook nog eens alle thema’s van zijn schrijverschap terugkomen, doet – met The Times – vermoeden dat McEwan zijn magnum opus heeft willen schrijven en dat het verhaal een mythische status kan verkrijgen.
• Ian McEwan, Lessen. Vertaling Harm Damsma en Niek Miedema. De Harmonie 2023, 572 blz., € 27,50. Deze recensie verscheen in Liter 112.