• door Els Meeuse •
Over Annemarié van Niekerk, Om het hart terug te brengen – Liefde en geweld in Zuid-Afrika |
Het duizelt je als je Om het hart terug te brengen van Annemarié van Niekerk dichtslaat. Wat een leed heeft de apartheid en het daaruit voortvloeiende geweld veroorzaakt. Geweld dat in Zuid-Afrika nog aan de orde van de dag is. De apartheid is verleden tijd, maar de gevolgen niet. Aanleiding voor het schrijven van dit ruim vierhonderd pagina’s tellende reisverhaal vormde de moord op Ruben Gouws, een vriend van Van Niekerk die in augustus 2015 samen met zijn moeder wreed om het leven werd gebracht.
Van Niekerk keert in haar memoir terug naar haar geboorteland, terug naar haar jeugd, terug naar een tijd van geweld en liefde. Om het hart terug te brengen is episch geschreven, maar ook intens persoonlijk. Een geschreven herinnering met als klassiek leidmotief de reis. Een reis door Zuid-Afrika, een reis terug naar de tijd van de apartheid, een reis door het leven van de schrijfster. De schrijver kijkt niet weg, wijst niet van zich af, maar schrijft haar relaas vanuit schuldgevoel, om te begrijpen. ‘Zo begin ik mijn verhaal, de confrontatie met mijn eigen mythes, het verhaal van mijn vroegere leven, en mijn leven van daarna. Het lot van Ruben, en het lot van zoveel anderen, is ermee verknoopt, en mijn lot met dat van hen. Ubuntu. Ik ben omdat wij zijn.’
De beeldrijke taal, de details uit de natuur en omgeving zorgen ervoor dat je al lezend ziet hoe Van Niekerk opgroeit in een blank gezin in Zuid-Afrika. Je kruipt gaandeweg in haar huid, ervaart hoe gewoon de apartheid aanvankelijk is voor haarzelf, haar ouders, haar zussen, maar ook voor de bedienden. Toch voelt Annemarié al jong aan dat er iets niet in de haak is met de superieure houding van blanken. In de samenleving gaat het gaandeweg broeien. Annemarié van Niekerk hoort over het geweld dat plaatsvindt, maar wat ze hoort is sterk gefilterd en gekleurd. Pas als ze gaat studeren en aan de universiteit gaat werken, opent de wereld zich voor haar. ‘Langzaam begon het tot me door te dringen wie wie is en waar wat is. En wie en waar ik ben. En dat ik met verdraaide en verdoezelde waarheden, met blinde vlekken en met een scheefgetrokken geschiedenis ben opgegroeid.’ Ze zet zich steeds meer af tegen haar opvoeding. Het conflict met haar vader komt tot een hoogtepunt als ze een langdurige relatie krijgt met een zwarte man.
De levensreis die de auteur maakt is omgekeerd aan die van haar voorouders. Zij trokken Zuid-Afrika in om dat in bezit te nemen. Van Niekerk keert zich innerlijk van het verleden af. Haar leven valt in duigen als ze de ernst en de schuld van de apartheid beseft. Ze gaat op zoek naar het ware verhaal van het anc, van de geschiedenis van de kolonisatie, de apartheid en de bevrijdingsstrijd. Veel uit haar jeugd en opvoeding laat ze in puin achter. Als een Aeneas gaat ze op zoek naar een nieuw en ander leven.
De christelijke argumenten in de verdediging van de apartheid zijn schrijnend. ‘Dat de Afrikaners, zoals ooit de Israëlieten, Gods uitverkoren volk zijn, was een kerngegeven in de boodschap die bij elke gelegenheid werd overgedragen, ook in het gewone leven van alledag. De christelijke normen en waarden – nauw verweven met de dwangbuis van de apartheidspolitiek – waren dagelijkse kost. De vereenzelviging met het oudtestamentische volk Israëls kreeg steun in de geschiedenis van de Afrikaners als een volk van pioniers dat het binnenland introk.’ Van Niekerk neemt afstand van dit dubbelzinnige geloof, waar ze het hart in mist. De vader waarschuwt zijn dochter door middel van verwijtende brieven om terug te keren naar het pad van de waarheid.
Om het hart terug te brengen is een meeslepend boek. Soms wil je doorlezen. Een andere keer moet het toch weer even dicht om bij te komen van alle gruwelijkheden. Het onbegrip dat Van Niekerk heeft voor de houding van haar vader klinkt duidelijk door. Ze ontworstelt zich aan zijn macht, zijn invloed, maar zijn afwijzende mening blijft pijn veroorzaken. Je blijft je leven lang verlangen naar onvoorwaardelijke liefde van je ouders. Hoe kan een vader zo ver komen dat hij de relatie met zijn kind blijft blokkeren door zijn starre politieke of religieuze opvattingen?
De gedachte dat religie door de eeuwen heen zoveel geweld in de hand heeft gewerkt, goed heeft gepraat, zeurt door als het boek dicht naast me ligt. Juist ook het christendom, waarin de liefde centraal zou moeten staan. Het beeld van Zadkine, De verwoeste stad, komt in mij op. Het hart eruit, het kan ons allemaal overkomen. Maar erger nog, we kunnen het ook zelf de ander aandoen. De liefde de das omdoen. Wij, als persoon, als groep. Van Niekerk poogt in dit vuistdikke boek het hart terug te brengen, waar het hoort. Op zijn plaats, waar liefde woont. Haar memoir houdt ons een spiegel voor: zit mijn hart op de juiste plaats? Het antwoord daarop is niet eenvoudig. Al snel dragen we bij aan de schuld van de ander, zijn we zelf schuldig. Dat weet en benoemt Van Niekerk in dit persoonlijke verhaal, waarin ze zoekt naar de dieperliggende oorzaken van geweld: geweld dat ze persoonlijk ondervindt, de moord op haar vriend Ruben. ‘Als het geen uniek geval was, als het geweld geworteld is in de Zuid-Afrikaanse bodem, als het altijd en overal als wild zaad opschiet, als het deel is van onze geschiedenis, hoe zit het dan met mijn eigen verantwoordelijkheid en schuld, en die van mijn voorouders, die allemaal dit land mee hebben gevormd?’ Misschien begint het antwoord wel bij de erkenning van onze schuld, bij een zoektocht zoals deze.
• N.a.v. Annemarié van Niekerk, Om het hart terug te brengen – Liefde en geweld in Zuid-Afrika,
Atlas Contact 2021, 461 blz., € 24,99