• door Lorna Wijma •
In De canon van Liter wordt een klassieker of een actueel werk uit de literatuur onder de loep genomen. Eén thema springt eruit. De rubriek omvat een introductie en drie gespreksvragen die geschikt zijn voor gebruik op de leesclub en in het onderwijs.
Geheel de uwe van Connie Palmen verscheen in 2002, een halfjaar na de moord op Pim Fortuyn. Commentatoren en recensenten konden het boek niet loszien van de overgave van het doorgaans zo nuchtere Nederlandse volk aan deze wat zonderlinge en a-politieke man. Alleen al in de titel zagen ze een verwijzing naar Pim Fortuyns adagio ‘At your service’, Tot uw dienst.
Een goede vader zie je niet: tussen afwezigheid en overgave
Geheel de uwe gaat over de ‘verwoestend verleidelijke’ Salomon, een hoofdpersoon die afwezig is in zijn eigen verhaal. We leren hem enkel kennen door de relaties met de vrouwen in zijn leven: een psychiater, een prostituee, een actrice, een non en tenslotte ook de biografe die deze tekst schrijft. Mannen die van geen enkele vrouw zijn, maar die iedere vrouw wil: het is een thema dat terugkeert in het oeuvre van Connie Palmen (denk aan de roman I.M.). Deze notoire vrouwenverleidsters lijken ongetwijfeld op Ischa Meijer, met wie Palmen een relatie had tot zijn overlijden in 1995. Ik hou ervan hoe zij filosofische gedachten onder woorden brengt en nooit verwoorde gevoelens een stem weet te geven; maar een ding wat ik niet begrijp is de allure van deze mannenfiguur en de volledige vergiffenis, acceptatie en overgave van de vrouwelijke personages en van de auteur zelf.
‘Verbrande kinderen zoeken het vuur. Ik was een verbrand kind en ik verbrandde me opnieuw. Andere vrouwen die ik sprak hadden het over verzwolgen worden, over verslonden zijn door hem, verteerd door hun liefde voor deze man en net als ik slaakten ze daarbij gelukzalige kreten van pijn.’ Dit is onze eerste ontmoeting met Salomon, in de woorden van Saar de Vries, een van de vele vrouwen die voor zijn charmes is gevallen. Koning Salomo: zijn naam betekent vrede en hij had duizend vrouwen, zegt het verhaal. Ook de namen van de vrouwen zijn betekenisvol: Schutz de psychiater, Judit de actrice, Monica de non en Lili (Lilith) de prostituee. Romantische overgave wordt vaak vergeleken met de dynamiek tussen ouder en kind. Zelfs als je de Freudiaanse uitleg hiervan buiten beschouwing laat, zit hier logica achter. In beide relaties is sprake van afhankelijkheid en kan het voelen alsof je geen andere keuze hebt dan jezelf over te geven aan de ander. Afhankelijkheid kan leiden tot pijn die later opnieuw wordt opgezocht. Afhankelijkheid wordt vaak gezien als iets slechts in een relatie. Waar zit de grens tussen gelijkheid en overgave?
Zuster Monica bekritiseert deze vorm van overgave in een gesprek met Salomon. Ze vergelijkt God de Vader met de menselijke vader: ‘Het is alsof men God doodverklaarde om vervolgens, vanuit een natuurlijk verlangen naar het vaderlijke, de echte, per definitie zwakke, want menselijke vader als vervanger van God te gaan aanroepen en aanklagen. En daar gebeurde hetgeen ik het oneigenlijke van deze eeuw noem. De echte, menselijke vaders worden eerst geïdealiseerd en vergoddelijkt en daarop geminacht, omdat zij vanzelfsprekend geen goddelijke gaven en macht bezaten en niet konden voldoen aan de hooggestemde verlangens van hun kinderen. Wie verlangt naar het hoge, moet het hoge aanbidden en niet het menselijke, dunkt mij, want dat gaat wringen. In die gesprekken heb ik mij de kwinkslag gepermitteerd tegen Salomon te zeggen: “Een Goede Vader zie je niet.”’
Is het inderdaad makkelijker je over te geven aan iets wat je niet ziet? Is overgave aan het bekende überhaupt wel mogelijk? Mensen, zoals Zuster Monica zegt, zijn op zoek naar het hoge en wanneer iets jou, een mens, toebehoort, kan het niet meer hoog zijn. Salomon ondertekent al zijn teksten met t.t., totus tuus. Hij wil zich het liefst voor altijd binden aan één liefde, maar stoot haar tegelijkertijd weer af. In feite zijn het de vrouwen die geheel van hem zijn. Zelfs na zijn dood is het verhaal niet afgesloten. De vrouwen blijven verbonden aan Salomon. Overgave aan een afwezige is niet alleen makkelijker; het kan je leven ook meer betekenis geven. Het doel ligt niet meer bij jezelf. Overgave aan een idee – een idee van een persoon of een idee voor een roman – kan je een stukje eeuwigheid geven. Zolang die overgave tenminste uit de buurt blijft bij idolatrie, zoals zuster Monica lijkt aan te geven.
In gesprek
Discussieer
Kies een van de vrouwelijke personages uit het boek. Wat is de achtergrond van haar naam? Kun je die in verband brengen met wat over haar verteld wordt: welke betekenis geeft die naam aan haar gedachten en acties?
Denk
‘De echte, menselijke vaders worden eerst geïdealiseerd en vergoddelijkt en daarop geminacht.’ Zo beschrijft zuster Monica idolatrie. Wordt er in de werkelijkheid, denk je, vaak iets goddelijks van mensen verwacht? Wat betekent dit voor menselijke relaties?
Overweeg
Hoe kun je je overgeven aan iets wat er niet is? Is het juist zo dat je je alleen kunt overgeven aan iets wat nooit van jou kan zijn? Betrek hierin eventueel de spreuk uit de Bijbel: ‘Wie zijn leven wil behouden, die zal het verliezen…’ (Matteüs 16,25).
• Connie Palmen, Geheel de uwe. Prometheus, Amsterdam 2002, 382 blz.
Lorna Wijma studeerde Engelse taal en cultuur en Midden-Oosten studies aan de Universiteit van Leiden. Zij is oud-redacteur van Liter.