• door Leendert van der Sluijs •

Over Rosa de Winter-Levy, In Birkenau

|   Zijn er nog leesclubs die een van de eerste romans van J.M. Coetzee op de lijst te lezen boeken hebben staan? Ik bedoel Wachten op de barbaren. Deze roman zou men samen met de autobiografische herinneringen van Rosa de Winter-Levy moeten lezen, herinneringen die nu opnieuw uitgegeven zijn onder de titel In Birkenau – Een getuigenis.
Rosa overleefde concentratiekamp Birkenau en schreef, kort na de bevrijding, met goede schrijvershand op wat ze meemaakte, en wel om ‘een juist beeld te schetsen van het barbarisme’. Ze had zichzelf namelijk beloofd – als ze al dit lijden zou doorstaan – het wereldkundig te maken. Dat deed ze op 1 september 1945.
En hoe. Het is een hartverscheurend relaas. Het kampleven in Birkenau kon nauwelijks leven genoemd worden. Tot in detail vertelt ze over de razernij van het sadisme toen ter plaatse. En over de absolute ontbering: ‘We zijn koud en stervensmoe. Muizen en ratten lopen over ons heen (..).’ Onvoorstelbaar leed onderging ze, met man en dochter. Haar man overleefde de hel niet. Als door een puur wonder vond ze na de bevrijding haar dochter terug. ‘Droom ik? Het duizelt mij. Hoor ik het goed, mijn kind hier! O, god ja, ik voel al een paar armen om mij heen.’

De heruitgave van dit getuigenis bevat een voorwoord van Ronit Palache, en ook een interview dat zij had met twee kleinkinderen van Rosa de Winter (overleden in 1985). Boven het interview, dat opvallend eerlijk en onopgesmukt is, staan Rosa’s woorden ‘Lach dan Pagliaccio’. Daarmee beurde ze haar kleinkind Marcel in sombere stemming graag op. De clown uit de opera van Leoncavallo zingt deze woorden, in en ondanks zijn wanhoop.
Rosa was een sterke Joodse vrouw omdat ze sterk moest zijn. Als kind kreeg ze al veel te verduren. Haar moeder overleed toen ze 15 was en ook overleden een broer en een zus op jonge leeftijd. In 1943 met man en kind ondergedoken in Varsseveld, wordt ze verraden en opgepakt en op de trein gezet naar Westerbork – waar ze Anne Frank en de andere bewoners van het Achterhuis zal ontmoeten. Na Westerbork volgen Auschwitz en Birkenau.

Ronit Palache benadrukt in haar informatieve voorwoord dat elk oorlogsgetuigenis uniek is, omdat het verteld wordt door unieke mensen ‘die zonder enige legitieme reden (..) gemangeld zijn’, en dat daarom elk getuigenis er een is dat gehoord moet worden. Een getuigenis maakt ons tot getuigen (Elie Wiesel).
Volgens Palache geeft Rosa’s getuigenis ons ‘een beter idee (..) van ooit bestaande, reeds herhaalde en in potentie herhaalbare werkelijkheden’. En dat niet alleen. Het doet ook beschaamd staan. Na de oorlog werd in Nederland liefst gezwegen over al het gebeurde. ‘Er werd niets gevraagd, niemand werd fatsoenlijk opgevangen.’

Het is nog niet te laat het barbarisme van toen en nu en in de toekomst eerlijk te onderkennen. Misschien moeten we inderdaad, zoals al geopperd, Wachten op de barbaren (her)lezen. Laat ik daaruit nog ruimschoots citeren: ‘Het mag waar zijn dat de wereld zoals ze er nu voor staat geen illusie is [maar werkelijkheid], geen nare droom van één nacht, (..) [maar] toch vind ik het nog altijd moeilijk om te geloven dat het einde nabij is. Als de barbaren op dit moment zouden binnenstormen, ik weet het, zou ik dom en onwetend als een baby sterven in mijn bed. (..) Tot het einde toe zullen we niets geleerd hebben. Heel diep in ons allen schijnt iets van graniet te huizen wat niets leren wil. Niemand gelooft werkelijk dat de wereld van kalme zekerheden waarin we geboren zijn op het punt staat vernietigd te worden, (..) hysterische taferelen op straat ten spijt. (..) Bestaat er een betere manier om deze laatste dagen door te brengen dan dromend over een verlosser met een zwaard die de vijandelijke scharen uiteenslaat en ons de dwalingen vergeeft die door anderen in onze naam zijn begaan en ons een tweede kans gunt om ons paradijs op aarde op te bouwen? (..) [Er] staart me de hele tijd iets in het gezicht en toch zie ik het niet.’

Laat het antwoord zijn: Ja, er is een betere manier, wakker worden en waakzaam zijn. Dan heeft ook Rosa niet voor niets geschreven.

• Rosa de Winter-Levy, In Birkenau. Een getuigenis (met een voorwoord en interview van Ronit Palache), Alfabet Uitgevers 2023, 128 blz., € 19,99